Podstawowe informacje makroekonomiczne - Ukraina
System gospodarczy i najważniejsze strategie gospodarcze
Ukraina jest otwartą gospodarką rynkową i zakwalifikowana została przez MFW do kategorii krajów wschodzących i rozwijających. Charakteryzuje się ona jednak niskim w skali Europy stopniem rozwoju, wysokim udziałem szarej strefy, wysokim poziomem oligarchizacji, zwłaszcza w obszarach takich jak energetyka i przemysł ciężki, a także częstą korupcją. Niemniej, podejmowane reformy, status państwa kandydackiego UE (od 2022 r.) i wejście na drogę harmonizacji prawa z acquis communautaire (a także już wcześniejsze objęcie umową DCFTA) stopniowo upodabniają warunki gospodarcze w Ukrainie do tych panujących w UE.
Kluczowym czynnikiem wpływającym obecnie na gospodarkę Ukrainy jest jednak trwająca od 2022 r. pełnoskalowa inwazja Federacji Rosyjskiej. Dzięki wsparciu finansowemu ze strony zachodnich partnerów kraj jest w stanie zachowywać relatywnie stabilną sytuację makroekonomiczną i nie zaszła do tej pory konieczność przejścia w tryb gospodarki wojennej (w praktyce oznacza to, że zdecydowana większość wpływów budżetowych przeznaczana jest na wysiłek wojenny, podczas gdy pomoc i pożyczki z zewnątrz pozwalają na finansowanie wszystkich pozostałych wydatków państwa). Co więcej, w ramach trudnej sytuacji budżetowej i bezpieczeństwa władze starają się prowadzić aktywną politykę gospodarczą ukierunkowaną na rozwój przetwórstwa przemysłowego, przyciąganie inwestycji i rozbudowę sektora obronnego.
Główne sektory gospodarcze i ich udział w PKB
Udział sektora rolno-spożywczego w PKB Ukrainy wynosi 11%. Branża ta należy do najważniejszych sektorów ukraińskiej gospodarki i czyni z Ukrainy producenta o znaczeniu globalnym.
Ukraina posiada obecnie ok. 28 mln ha gruntów rolnych, z czego blisko połowę stanowią czarnoziemy. Ukraina ma szczególne znaczenie dla światowej produkcji zbóż (jęczmienia, pszenicy), kukurydzy oraz nasion słonecznika i soi. Sektor korporacyjny, czyli przedsiębiorstwa i holdingi posiadają ok. 52% użytków rolnych Ukrainy (odpowiadając za 54% produkcji rolnej jednak zatrudniając zaledwie 18% spośród ok. 2,5 mln pracowników rolnictwa). Pozostałe 48% gruntów należy do rolników indywidualnych.
Pomimo wciąż relatywnie niskiej produktywności ziemi i pracy w ukraińskim rolnictwie (produktywność ziemi w ujęciu USD/ha wynosi 823 USD, czyli ok. 1/3 produktywności w Polsce, a produktywność pracy w ujęciu USD/osobę 5300 USD, tj. ok ½ produktywności w Polsce) wskaźniki te dynamicznie rosną, na co wpływ miały reformy uwalniające rynek ziemi w latach 2020-24.
O tym jak kluczowe znaczenie ma produkcja rolna dla gospodarki Ukrainy najlepiej świadczy fakt, że w okresie do wojny eksport produktów rolnych stanowił ok. 47% całkowitego eksportu Ukrainy (w 2023 r. wzrastając do bezprecedensowego poziomu 61%). W ostatnim przedwojennym roku 2021 wartość eksportu w sektorze rolno spożywczym wyniosła 36,5 mld USD. W efekcie utraty kontroli nad częścią terytorium, zniszczeń wojennych i trudności z eksportem płodów rolnych (rosyjska blokada portów morskich) eksport zmalał i w 2023 r. jego wartość wyniosła 22 mld USD.
W okresie przedwojennym udział metalurgii w PKB Ukrainy sięgał 12%, generując 22 mld USD eksportu (30% ogółu eksportu) i zatrudniając ok. 0,5 mln pracowników. Jednak rosyjska okupacja części obwodu donieckiego od 2014 r, a następnie od 2022 r. jego większej części, w tym zwłaszcza Mariupola, spowodowała zniszczenie i/lub utratę całych kompleksów metalurgicznych.
Obecnie w Ukrainie funkcjonują 2 duże kombinaty hutnicze: Kryworiżstal i Zaporiżstal (jeszcze w 2013 r. tak dużych kombinatów było 5, a tylko zlokalizowane w Mariupolu zakłady odpowiadały za ok. 40% mocy przemysłowych). Spadek produkcji o ponad 60% w wyniku pełnoskalowej wojny poskutkował zmniejszeniem produkcji stali a w konsekwencji zmniejszaniem się wpływów z eksportu do 6 mld USD w 2022 r. i 3,9 mld z 2023 r.
W konkurencyjność branży uderza także wywołane wojną i utratą kontroli nad zagłębiem donieckim odcięcie od dostaw taniego węgla. W efekcie, na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia, obserwujemy utratę przez Ukrainę pozycji jednego z najważniejszych producentów stali na świecie, choć metalurgia i eksport rud nadal stanowią bardzo istotne pozycje w strukturze ukraińskiego eksportu.
Sektor paliwowo-energetyczny jako strategiczny sektor gospodarki pozostaje w dużym stopniu pod kontrolą państwa, zarówno w zakresie infrastruktury transportowej (tranzytowej), jak i głównych mocy wytwórczych. Wyjątkiem są elektrownie konwencjonalne, które w około 70% należą do koncernu DTEK Rinata Achmetowa.
Wydobycie gazu w 2023 r. wyniosło 18 mld m³ i choć było o 7% mniejsze niż w 2022 r. (i o około 20% niższe niż w przedwojennym 2021 r.) po raz pierwszy w historii zaspokoiło niemal całe krajowe zapotrzebowanie Ukrainy. Największą ilość surowca pozyskała państwowa Ukrhazwydobuwannia (13 mld m³), następnie Ukrnafta (1 mld m³) i pomniejsze podmioty.
Pozytywną tendencją ostatnich lat na ukraińskim rynku gazu jest jego liberalizacja. W 2020 r. doszło do unbundlingu, czyli rozdziału właścicielskiego Naftohazu. Funkcje operatorskie przejął wydzielony z Naftohazu podmiot podległy Ministerstwu Finansów. Zwiększa się również otwartość na nowych uczestników rynku. Od 2023 r. rząd podejmuje działania zachęcające podmioty prywatne do inwestowania w rozwój sieci produkcji i dystrybucji biometanu (ze względu na ogromny potencjał w tym zakresie ukraińskiego rolnictwa).
Produkcja energii elektrycznej na Ukrainie opiera się na podmiotach państwowych. Największy z nich Enerhoatom do wybuchu pełnoskalowej wojny wytwarzał prąd w 4 elektrowniach atomowych z udziałem w ogólnej produkcji na poziomie 54% całkowitej generacji. Obecnie jednak Zaporoska Elektrownia Atomowa pozostaje pod okupacją rosyjską i została odłączona od ukraińskiego systemu.
Konwencjonalne elektrownie węglowe są w większości własnością prywatną (dominujący udział firmy DTEK). Ten rodzaj generacji odpowiadał w 2021 r. za 37% produkcji. Elektrownie wodne i szczytowo-pompowe wytworzyły 5% energii, a wiatrowe i słoneczne 4%.
Powyższe dane procentowe są jednak obecnie całkowicie nieaktualne wobec ogromnej skali zniszczeń w wyniku rosyjskich ataków rakietowych i dronowych mających porazić ukraiński system energetyczny i grzewczy. W wyniku masowych ostrzałów wiosną i latem zniszczono w sumie 80–90% generacji ukraińskich elektrowni cieplnych oraz ok. 45% wodnych – łącznie 9,2 GW zainstalowanych mocy z ok. 18–20 GW dostępnych przed atakami (z których 7,8 GW przypadało na elektrownie atomowe). Wg stanu na październik 2024 r. część infrastruktury została odbudowana, a jednocześnie zwiększany jest import energii z zagranicy, jednak ogółem moce wytwórcze pozostają poniżej zapotrzebowania ukraińskiego społeczeństwa i gospodarki.
Już przed wybuchem wojny w głębokim kryzysie znajdował się ukraiński przemysł rafineryjny (zaspokajający tylko 15% zapotrzebowania). W dniu inwazji funkcjonowała tylko jedna rafineria, w Krzemieńczuku w obwodzie połtawskim (została zniszczona w kwietniu 2022 r.). Ze względu na wojnę także nastąpiło przekierowanie kierunku importu paliw: zamiast Rosji i Białorusi, głównymi dostawcami stały się firmy z Polski, Węgier i Rumunii. Niezmiennie istotne znaczenie dla Ukrainy ma produkcja litewskiej rafinerii w Możejkach.
Nawet pomimo wojny sektor bankowy cechuje się stabilnością i wysoką rentownością. Dobra kondycja branży jest w dużej mierze skutkiem nadzoru i reformy sektora przeprowadzonej przez Narodowy Bank Ukrainy (NBU) w latach 2015-2017. W jej wyniku poprawiono na Ukrainie wymogi i przepisy regulujące działanie instytucji finansowych, sektor uporządkowano i oczyszczono z banków niewypłacalnych, służących ich właścicielom do oszustw oraz wyprowadzania pieniędzy celem finansowania innych operacji. W latach 2014-2020 NBU zredukował liczbę ukraińskich banków z 180 do 75. Obecnie (styczeń 2025 r.) w Ukrainie działają 62 banki, w tym 26 banków z kapitałem zagranicznym (spośród których 19 to banki, w których obcy kapitał stanowi 100%).
W 2023 zysk ukraińskich banków przed opodatkowaniem wyniósł 3,9 mld USD, czyli niemal dwukrotnie więcej niż w ostatnim przedwojennym roku 2021. Najwięcej udziału w zyskach branży miały banki państwowe (przypada na nie 69% wszystkich dochodów). Najlepszy rezultat osiągnął PrywatBank, który zarobił 44% dochodu całego sektora. Wśród banków zagranicznych wiodącą pozycje zajmuje Raiffeisen Bank (5,5% zysku ogółem i 21% wśród banków z kapitałem zagranicznym).
Trwająca wojna ma istotne implikacje dla funkcjonowania sektora bankowo-finansowego. Choć składową doskonałych wyników ukraińskich banków jest obsługa zagranicznej pomocy finansowej, banki obłożone są podatkiem w wysokości 50% ich zysku, a dodatkowo wprowadzone zostały regulacje czasu wojny wpływające na działanie banków i instytucji finansowych. M.in. ograniczono wypłaty gotówki, zabronione zostały wypłaty gotówki w walutach obcych, ograniczony został rynek walutowy i transgraniczne przelewy walutowe. Istotnie wpływa to na warunki prowadzenia działalności bankowo-finansowej w Ukrainie.
Ukraina weszła w niepodległość dziedzicząc po ZSRR bardzo silnie rozwinięty przemysł zbrojeniowy (1840 zakładów zbrojeniowych zatrudniających ponad 2,7 mln pracowników). Stopniowe wygaszanie i restrukturyzowanie tej branży z biegiem lat, a następnie utrata kontroli nad Krymem i Donbasem na rzecz Federacji Rosyjskiej, doprowadziły do znacznego zmniejszenia skali produkcji. Niemniej, na potrzeby eksportowe (a po 2014 r. także krajowe) rozwinięta pozostała produkcja w poszczególnych segmentach sektora zbrojeniowego, a mianowicie w branży lotniczej (przede wszystkim: Zakłady Antonowa), radio-technicznej, produkcji rakietowego uzbrojenia przeciwlotniczego i przeciwpancernego, produkcji czołgów i transporterów wojskowych (charkowska Fabryka im. W. Małyszewa). Większość podmiotów w branży wchodzi w skład państwowego koncernu Ukroboronprom.
Handel zagraniczny i inwestycje
Choć już lata 2013-2016 stanowiły czas zasadniczej zmiany kierunku wymiany handlowej Ukrainy (rozpoczęcie odchodzenia od Federacji Rosyjskiej jako głównego kontrahenta, na rzecz większego otwarcia się na państwa zachodnie), wybuch pełnoskalowej wojny w 2022 r. całkowicie zaburzył wcześniejszy obieg towarów oraz usług z i do Ukrainy. W czasie wojny wyraźnie zmalał ogółem ukraiński eksport, wzrósł za to znacznie import.
Obecnie największym partnerem handlowym Ukrainy jest Unia Europejska. W 2023 r. eksport z UE do Ukrainy wzrósł o 29,8%, do 39 mld euro, podczas gdy import zmniejszył się o 17,3%, do 22,9 mld euro (głównie z powodu niskich światowych cen produktów rolnych i metalurgicznych). Udział krajów Unii w eksporcie Ukrainy wyniósł 66%, a w imporcie – 53%. Największym jej partnerem handlowym w tej grupie była Polska.
Drugim największym partnerem handlowym Ukrainy jest ChRL. W tym przypadku także import (10,4 mld USD) znacząco przewyższa eksport (2,4 mld USD).
Nieco bardziej zrównoważony bilans handlu zagranicznego Ukraina ma z Turcją (2,4 mld USD eksportu i 4,7 mld USD importu).
* Podstawowe produkty eksportowe i importowe
Realia gospodarki wojennej powodują, że najważniejszymi pozycjami w zakresie ukraińskiego importu stały się paliwa, pojazdy i uzbrojenie. Dalsze pozycje zajmują lekarstwa, telefony i traktory. Pomimo stosunkowo niewielkiej wartości w wartościach bezwzględnych (1,2 mld USD w 2023 r.) ogromne znaczenie dla ukraińskiego rolnictwa ma import nawozów sztucznych (głównie z ChRL).
Ukraina eksportuje niezmiennie przede wszystkim produkty rolne (zboża i rośliny oleiste), spożywcze i metalurgiczne oraz rudy żelaza.
Główni inwestorzy
Wraz z ustabilizowaniem się ukraińskiej gospodarki w 2023 r. nastąpiło przywrócenie napływu inwestycji zagranicznych. Ich poziom na koniec 2023 r przewyższył nawet dane z 2021 r. W ciągu 5 pierwszych miesięcy 2024 r. bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Ukrainie osiągnęły 2,2 mld USD. Pierwszą trójkę inwestorów stanowiły Holandia, Cypr i USA. Polska, z inwestycjami na poziomie 192 mln USD, była 8. Największym inwestorem zagranicznym w Ukrainie.
Główne kierunki inwestycji zagranicznych
Trudna sytuacja, w jakiej znalazła się ukraińska gospodarka po wybuchu pełnoskalowej wojny, nie sprzyja internacjonalizacji ukraińskiego biznesu: istnieją ograniczenia w wywozie kapitału oraz zakaz opuszczania terytorium kraju dla mężczyzn w wieku poborowym. Z drugiej strony jednak kilkumilionowa fala ukraińskich uchodźców (głównie w krajach UE) przekłada się na powstawanie nowych firm zakładanych przez obywateli Ukrainy. Dla przykładu, w Polsce w 2023 r. co dziesiąta nowopowstała firma założona została przez obywatela Ukrainy.
Istnieją jednak przykłady dużych ukraińskich spółek, które podjęły inwestycje zagraniczne po wybuchu wojny. Są to m.in. Nowa Poszta („Nova Post”), jaka otworzyła przedstawicielstwa w 14 krajach UE; farmaceutyczna firma Farmak (inwestycje w fabrykę w Hiszpanii oraz przejęcia firm w Polsce i na Słowacji); producent żywności dla zwierząt Kormotech (inwestycja na Litwie).